Wielka promocja bubla

Po opublikowaniu recenzji Rybka piła wali konika, w której wykazałem, że tłumaczka Elżbieta Jasińska-Brunnberg zarżnęła powieść pt. „Underdog” Torbjörna Flygta, wiele osób pytało mnie: „Co na to wydawnictwo?”. No właśnie, co. Czy słowo/obraz terytoria wycofało książkę z księgarń i przeznaczyło bubla na przemiał? A może przysłało polemikę, w której punkt po punkcie udowodniło, że przekład jest kongenialny, a ja się czepiam? Nic z tych rzeczy. Wydawnictwo krytyką się nie przejęło, tylko zorganizowało promocyjny przyjazd Torbjörna Flygta do Polski. Kiedy się o tym dowiedziałem, popadłem nie w osłupienie, a w stan katatonii, i gdyby nie mój królik, który ugryzł mnie w kostkę, domagając się codziennej porcji pietruszki, tkwiłbym w nim pewnie do dziś. Zęby królika przywróciły mi nie tylko sprawność fizyczną, ale i umysłową. O co mi chodzi? Jaki wydawca będący przy zdrowych zmysłach przeznaczy na przemiał książkę, którą można opylić po blisko czterdzieści złociszy sztuka? Przecież to nie telewizor, gdzie każdy od razu widzi, że nie działa. A ostatecznie ile osób przeczyta recenzję. Uczciwość, etyka, przyzwoitość? Te pojęcia nie tylko w polityce nie mają czego szukać. Czytelnik? Umarł w osiemdziesiątym dziewiątym, teraz jest konsument i rozsądny wydawca nie wydaje forsy na tłumacza, redakcję i korektę, tylko na zorganizowanie przyjazdu pisarza do Polski, żeby opchnąć badziewie, które wydrukował. Ale taka reakcja świadczy też o tym, że przekład „Underdoga” wcale nie był jednostkową wpadką, po której wszyscy w wydawnictwie złapali się za głowy. Najwyraźniej byle jakie tłumaczenia i pomijanie redakcji i korekty ze względów oszczędnościowych są w wydawnictwie słowo/obraz terytoria normą.

Zdziwiło mnie jedynie to, że pisarz zgodził się przyjechać, i doszedłem do wniosku, że najwidoczniej wydawnictwu udało się wmówić mu, że wymienione błędy, aczkolwiek poważne, są jednostkowe i generalnie przekład, choć nie najlepszy, ujdzie. To może pokażmy, że nie ujdzie, analizując tłumaczenie nie problemowo, tylko ilościowo. Weźmy na przykład taką stronę 237 i wyliczmy znajdujące się na niej błędy:

1. „Idź do Porsfyra, chichocze Lasse – zrobił z Rogerem co chciał, jest zadłużony”. Ponieważ Lasse mu ten dług wmawia, powinno być „wpędził go w dług”, co również gramatycznie brzmiałoby lepiej, bo przy sformułowaniu tłumaczki można uznać, że to Lasse jest zadłużony.
2. „Rolle startuje zündappa”. Rolle, owszem, startuje, ale odpalając z kopniaka, i tak jest to ujęte w oryginale.
3. „Spadamy, chłopaki”. Nie dość, że w oryginale tego „chłopaki” nie ma, to jeszcze Rolle zwraca się wyłącznie do Lassego, bo tylko oni dwaj „spadają”.
4. „Naciska na gaz”. Elżbieta Jasińska-Brunnberg najwyraźniej nigdy nie jechała motorowerem i wydaje się jej, że jest to coś o konstrukcji samochodu. W oryginale jest oczywiście „dodaje gazu”.
5. „Puszcza ręczny hamulec i motorower wyrywa się do przodu a my odskakujemy na bok”. Powinno być: „Puszcza ręczny hamulec i motorower wyrywa się do przodu, tak że jesteśmy zmuszeni odskoczyć na bok”.
6. „Wyjeżdżają na ulicę”. Owszem, wyjeżdżają, tyle że narrator używa slangowego wyrażenia i trudno zrozumieć, dlaczego tłumaczka nie oddaje stylistyki oryginału.
7. „Tak jakby w mieście pętała się cała masa zgubionych motorowerów”. W oryginale drälla, które ma dwa znaczenia, „pętać się” albo „roić się”. Elżbieta Jasińska-Brunnberg jak zwykle w takich przypadkach wybiera to niewłaściwe. Motorowery się nie pętają, tylko się od nich roi.
8. „Podobny do dakoty, ale z tylnym lusterkiem”. W oryginale: „Taką samą dakotę, ale z tylnymi lusterkami”.
9. „Jerry William naciągnął swoją mamę na hamburgera, Åsa i Laila też są, Carina też”. Narrator wymienia zgromadzone osoby, a informacja, że Jerry William zdobył od matki parę groszy, jest tylko uzupełnieniem, wyjaśnieniem powodu jego obecności, więc powinno być: „Jerry William, który wyciągnął od swojej mamy forsę na hamburgera...”
10. „Usta wilgotne od szminki, smak truskawek”. Rzut oka na oryginał i już wiemy, że słynny film Bergmana powinien nosić tytuł „Tam, gdzie rosną truskawki”, a nie „Tam, gdzie rosną poziomki”.
11. „Ale jesteś! Co on ci zrobił?”. Polski czytelnik nie dowiaduje się, kto staje w obronie Rogera, bo tłumaczka wyrzuca informację, że mówi to Carina, a z kontekstu to nie wynika.
12. „Kierownicy tego zündappa”. W oryginale: „Kierownicy tego pordzewiałego zündappa”.

Skoro już jesteśmy przy motorowerach, tłumaczka nie tylko proponuje nam nowe rozwiązania techniczne, ale i nową technikę jazdy. Na str. 158 Johan marzy o „dodawaniu gazu w tylnym kole”. Tymczasem wcale nie zamierza doprowadzać doń wybuchowego wodoru, a tylko zwyczajnie chce na tym tylnym kole jeździć, unosząc przednie. Na stronie 235 chłopcy rozmawiają o szczegółach technicznych podrasowania motoroweru, tłumaczka nie ma pojęcia o czym mowa i nie chce się jej sprawdzać, więc dany fragment dialogu opuszcza. Opuszczanie fragmentów, których tłumacz nie rozumie albo nie potrafi przełożyć, ma w historii przekładu długą tradycją i Elżbieta Jasińska-Brunnberg dzielnie ją kontynuuje.

Wróćmy jednak do analiz ilościowych. Czy dwanaście błędów na stronie od poważnych po rażące jest szczytem możliwości Elżbiety Jasińskiej-Brunnberg? Ależ skąd. Charakterystyczne dla powieści Flygta są partie narracyjne opisujące zachodzące przemiany społeczne, w których cały nawet kilkustronicowy opis zamyka się w jednym zdaniu. Te partie, wymagające szczególnej staranności, Elżbieta Jasińska-Brunnberg tłumaczyła, jak całą książkę, na kolanie, w efekcie pełne są opuszczeń, przeinaczeń i częściowo niezrozumiałe. Taki opis znajduje się na przykład na stronie 326. Tłumaczka zmienia formę bezosobową z oryginału na pierwszą osobę, tłumaczy „przyszłe zyski” jako „przyszłościowe nadwyżki”, „prosimy” jako „marzymy”, „wozy strażackie” jako „samochody”, opuszcza informacje, że konsumenci stają się aktorami, że wyrabia się markę, że sprzedawca ma palce tłuste od monet, opuszcza porównanie soulu do ciasta, twierdzi, że naród domaga się wolności, a on domaga się wolności wyboru, nie patrzymy trzeźwym okiem na Wirthena, tylko w jego trzeźwe oczy, a w ogóle facet nazywa się Werthén, nie trzeba dopowiadać, że kanały reklamowe są w telewizji, skoro autor tego nie pisze, i co to jest „kompetencja socjalna”? Summa summarum można doliczyć się z piętnastu błędów (na jednej stronie!), a przekład innych opisów tego typu wygląda podobnie. Na stronie 191 z grubszych błędów tłumaczka nie przenosi produkcji do krajów Trzeciego Świata, zyski przeznacza na „premie dla głównego zarządu”, gdy tymczasem trafiają one do spółki matki i tworzy „rezerwy składowe” zamiast magazynowych.

Zresztą to, że na ekonomii tłumaczka zna się tak jak na biologii i sporcie, widać na stronie 325. Chłopcy zafascynowani są giełdą i chwalą się znajomością takich pojęć jak „emisja, wskaźnik cena/zysk, indeks, raport kwartalny, dywidenda i split”, w wersji tłumaczki są to „emisja, indeks, kwartalny raport, nadwyżki i straty”.

Trzeba przyznać, że Elżbieta Jasińska-Brunnberg powinna nie tylko trafić do Księgi Guinnessa z racji liczby popełnionych błędów, lecz także zostać honorowym członkiem Stowarzyszenia Tłumaczy Polskich jako tłumaczka, której każda dziedzina jest obca. Podczas Wigilii wujek Johana „zaczyna głośno czytać pieśni Fänrika Ståla” (str. 62). Każdy, kto liznął historii literatury szwedzkiej, wie, że chodzi o słynny utwór Johana Ludviga Runeberga „Opowieści chorążego Ståla” (t. 1 – 1848, t. 2 – 1860), z którego Finowie zaczerpnęli swój hymn narodowy. Każdy, ale nie Elżbieta Jasińska-Brunnberg, która z literaturą szwedzką zetknęła się zapewne przy lekturze „Underdoga”. Ponieważ w języku szwedzkim tytułów nie wydziela się cudzysłowem, a szyk wyrazów w oryginalnym tytule wypada następująco: „Chorążego Ståla opowieści” (Fänrik Ståls sägner), tłumaczka przyjęła, że obce jej słowo fänrik to imię, skoro jest napisane dużą literą, i że chodzi o jakiegoś tekściarza, którego pieśni nadają się do czytania w Wigilię. Jeśli coś może przebić umieszczenie przez tłumaczkę w akwarium ryby piły w miejsce mieczyka, to chyba właśnie to. Z trzywyrazowego wyrażenia błędnie tłumaczy dwa słowa (myli sägner z sånger czyli opowieści z pieśniami) i nie rozpoznaje w nim słynnego tytułu.

Analizując przekład Elżbiety Jasińskiej-Brunnberg, można by napisać doktorat, a sama książka powinna stać się obowiązkową lekturą do przedmiotu technika tłumaczeń, gdyż na jej przykładzie doskonale można pokazywać studentom, jak nie należy tłumaczyć. W żargonie tłumaczy surowy przekład nazywany jest „rybką”. To, co Elżbieta Jasińska-Brunnberg dostarczyła wydawnictwu (a wydawnictwo opublikowało), nie jest nawet rybką. No, chyba że zdechłą. Zdechłą rybką piłą.