Pan pisarz? Tu tłumacz…

W bardzo ciekawych wywiadach z tłumaczami literatury jedno z częstszych pytań, jakie zadaje Tomasz Kwaśniewski, brzmi, czy tłumacz zna autora i prosi go o pomoc w wyjaśnianiu wątpliwych fragmentów. Carlos Marrodán Casas, przekładający literaturę hispanojęzyczną, powiedział, że nie widzi takiej potrzeby: tekst jest wystarczającym przekazem i autor w procesie tłumaczenia udziału brać nie musi. Niewątpliwie prawda, inne założenie powodowałoby niemożność przekładania pisarzy nieżyjących. Niemniej jednak, jeśli tłumacz ma jakieś wątpliwości, to bez dwóch zdań instancją najbardziej kompetentną do ich rozstrzygnięcia jest sam autor i warto się z nim skontaktować, jeśli istnieje taka możliwość. Bo nie zawsze istnieje. Pisarze sławni nie udostępniają swoich prywatnych adresów mailowych – ci wszyscy, którzy ciągną do sław jak muchy do miodu, pozapychaliby im skrzynki – a jeśli udostępniają, to na ogół sami tych maili nie czytają i list tłumacza może zostać bez odpowiedzi. Na pracowników wydawnictwa też nie ma co liczyć, zwykle prośbę o załatwienie kontaktu z autorem uważają za fanaberię tłumacza, a jej spełnienie wymaga od nich wysiłku, gdyż sami mają do niego dostęp jedynie za pośrednictwem agenta. Inną przeszkodą jest czasami postawa samego pisarza, który uważa, że tłumacz powinien samodzielnie poradzić sobie z tekstem, a jeśli ma z tym kłopoty, znaczy, że trafił do złego zawodu. Uspokoję jednak tych, którzy myślą o przekładaniu literatury, że takie podejście jest niesłychanie rzadkie, pisarze na ogół chętnie pomagają tłumaczom, również tłumaczom takich egzotycznych języków jak polski. Dla autora, jeśli tylko nie jest zblazowany, przekład na dowolny język to nobilitacja i dotarcie do kolejnej grupy czytelników.

Jak to wyglądało w moim przypadku? Na początku nie próbowałem kontaktować się z pisarzami. Jestem osobą nieśmiałą i ciężko było mi się przemóc. Na to nakładała się postawa pewnie typowa dla wielu: co ja, skromny, początkujący tłumacz, będę zawracał głowę uznanemu autorowi. Zmieniło się to, kiedy zacząłem tłumaczyć Johannę Nilsson. Ponieważ żadne wydawnictwo nie było zainteresowane Rebeliantką o zmarzniętych stopach i zdecydowałem się tę książkę opublikować samodzielnie, musiałem nawiązać kontakt z pisarką jako wydawca. Wywiązała się z tego bardzo miła korespondencja, Johanna szalenie się ucieszyła, że chcę ją tłumaczyć (polski był trzecim obcym językiem, w jakim miały ukazać się jej książki, wcześniej przekładano je na niemiecki i niderlandzki). I bardzo chętnie pomagała, kiedy miałem jakiekolwiek pytania do tekstu. Wtedy też zorientowałem się, że kontakt z autorem jest cenny nie tylko ze względu na językowe wątpliwości. Można również przedyskutować, co zrobić z pomyłkami, których nie wyłapał (choć powinien) redaktor. Pisałem o tym w tekście Pisarskie omyłki, jednym z pierwszych na tym blogu.

Ponieważ seanse spirytystyczne uważam za humbug, nie miałem niestety możliwości poznania Hjalmara Söderberga. Czego żałuję nie tylko z tego względu, że nie mogłem zapytać o różne rzeczy w trakcie tłumaczenia. Ten brak, myślę, zrekompensowałem jakoś, czytając wszystko, co on napisał, i większość tego, co napisano o nim. Bardziej chciałbym go poznać jako człowieka. Bure Holmbäck przyznaje się, że swojej biografii Söderberga nadał roboczy podtytuł „Portret przyjaciela” (skończyło się na „Życie pisarza”), choć nigdy autora Niebłahych igraszek nie spotkał (teoretycznie miał taką możliwość, w chwili śmierci Söderberga miał 18 lat). Żywię takie samo poczucie: że minęliśmy się w czasie, choć powinniśmy się spotkać.

Bardzo ciekawym doświadczeniem, na ile pisarz może być pomocny w tłumaczeniu, było dla mnie zlecenie przekładu moich własnych opowiadań na angielski (The Crime Quintet). Kolacjonowanie (porównanie przekładu z oryginałem) wykonałem sam. I spostrzegłem, że nieraz przyczyną błędu bywa minimalna dwuznaczność w oryginale, niezamierzona przez autora, wynikająca np. z odcieni znaczeniowych słowa, a tłumacz, który musi na jeden z tych odcieni się zdecydować (bo poszczególne odpowiedniki nie wszystkie je zawierają), dobiera niewłaściwy, przy czym trudno zarzucać mu błąd. Albo interpretacja, której tłumacz dokonuje i której dokonywać musi, by przekład nie był dosłowny, ciut za daleko odchodzi od intencji oryginału, niby na pozór wszystko jest w porządku, redaktor tego nie wyłapie, ale jednak nie do końca to samo, co autor miał na myśli. Wniosek wypływający z tego doświadczenia nie był zbyt pocieszający: gwarancją zgodności przekładu z oryginałem jest kolacjonowanie wykonane przez autora. W praktyce rzecz nie do przeprowadzenia, gdyż pisarz, nawet jeśli chciałoby mu się ślęczeć nad przekładami (zamiast w tym czasie tworzyć), musiałby znać poszczególne języki, a odsetek poliglotów wśród pisarzy jest taki sam jak w całym społeczeństwie, czyli niewielki (skandaliczną okoliczność, że w polskich wydawnictwach kolacjonowania w ogóle nie uznaje się za niezbędny element redakcji i nie widzieliby uzasadnienia, by za to płacić, pomijam). Ze swej strony mogę jednak zapewnić potencjalnych tłumaczy moich książek na angielski, niemiecki i szwedzki, że chętnie sprawdzę ich przekłady :-)