Ochłapy

Odkąd przekonałem się, że w zasadzie nie ma takiej nieuczciwości czy nieprzyzwoitości, przed którą cofnęliby się polscy wydawcy, myślałem, że z ich strony nic mnie już nie zaskoczy. Myliłem się.

W połowie lipca zgłosiło się do mnie Wydawnictwo Górnosaksońskie (jesteśmy w Polsce, więc nazwa fikcyjna) z pytaniem, czy byłbym zainteresowany przekładem szwedzkiego kryminału. Odpisałem, że wstępnie byłbym zainteresowany, proszę o przedstawienie warunków. Szczerze powiedziawszy, nie liczyłem, że coś z tego wyjdzie. Kryminał nie jest ani translatorskim wyzwaniem, ani znaczącą pozycją w dorobku, rzecz to dobra dla początkujących, więc jedyna motywacja, jaka mogła skłaniać mnie do podjęcia się tej pracy, była natury finansowej. A skoro tak, to wynagrodzenie musiało być odpowiednio wysokie, rzędu 800-1000 zł za arkusz (arkusz to 40 000 znaków), by jako tako mogło konkurować ze zleceniami czysto użytkowymi. Szkopuł w tym, że wydawnictwa takich stawek raczej nie oferują. Nie odrzuciłem jednak propozycji w ciemno, gdyż, co tu dużo mówić, zdecydowanie bardziej wolę tłumaczyć literaturę niż oferty handlowe jajek, choć rozsądek nakazywałby brać tylko te drugie. Ale nie jestem nastawiony na robienie majątku, wolę zarobić mniej, wykonując pracę, którą bardziej lubię. Tłumaczenie literatury pozostaje jednak moją pracą, więc nieprzekraczalną granicą było takie honorarium, które pozwalało mi zapłacić rachunki i kupić sobie coś do jedzenia. Tu zresztą perspektywy przedstawiały się nie najgorzej, gdyż Górnosaksońskie należy do większych i lepiej prosperujących wydawnictw, a szwedzkie kryminały schodzą teraz jak ciepłe bułeczki. Nawet jeśli za sam arkusz byłoby mało, to może jakiś procent od sprzedaży podniósłby tę stawkę, może wyjściowa propozycja okazałaby się na tyle przyzwoita, że w negocjacjach dałoby się ją podnieść do akceptowalnego poziomu.

Chociaż nie miałem złudzeń, nie oczekiwałem, że wydawnictwo napisze, że renomowanemu tłumaczowi oferuje tysiąc złotych za arkusz i na tłumaczenie daje dużo czasu, bo chce mieć tekst wysokiej jakości, a rozumie, że przekład trzeba doszlifować, to w propozycję, którą dostałem, najpierw nie mogłem uwierzyć, a potem przez dwa dni na myśl o niej skakało mi ciśnienie.

Opiewała ona ni mniej, ni więcej, tylko na gołe 470 zł za arkusz bez żadnego procentu od sprzedaży. Honorarium miało być płatne – uwaga! – bez żadnej zaliczki, w całości dwa i pół miesiąca po oddaniu przekładu. Na tłumaczenie wydawnictwo dawało mi trzy i pół miesiąca, co oznaczało, że pieniądze wpłynęłyby na moje konto pół roku po podpisaniu umowy. A przez okres tłumaczenia miałem żywić się trawą, bo objętość książki wynosiła aż 14 arkuszy, czyli żeby zmieścić się w wyznaczonym terminie, nie mógłbym nawet pół minuty poświęcić na inną zarobkową pracę.

Ale to był dopiero początek hucpy. Okazało się, że te 470 zł jest za bezterminowe przekazanie praw do tłumaczenia, co oznaczało, że za kolejne wydania nie dostanę już ani złotówki. Normą na rynku jest w tej chwili licencja na 5-7 lat, za wznowienia po tym czasie tłumacz dostaje dodatkowe honorarium (ale nie 100% pierwszego), co częściowo rekompensuje mu niską stawkę (częściowo, bo większość książek nie jest wznawianych). Górnosaksońskie uznało jednak, że nie ma powodu, by do zapłaconych tłumaczowi psich pieniędzy coś dokładać, jeśli książka okaże się sukcesem, lepiej zyski zachować w całości dla siebie. Te 470 zł było też za „wszystkie znane w chwili zawarcia Umowy pola eksploatacji”. To oznaczało, że np. za sprzedaż wersji elektronicznej żadnej dodatkowej złotówki też nie dostanę. Trzeba jednak oddać Górnosaksońskiemu sprawiedliwość: faktu, że tłumacza zamierza wydymać, nie próbowało bynajmniej ukrywać i tym, którzy zapisów o przekazywaniu praw i polach eksploatacji nie rozumieją (a takich jest rzesza), wyjaśniało wprost: „Strony ustalają, że wynagrodzenie dla Tłumacza z wszystkich tytułów (świadczeń) określonych w niniejszej umowie będzie jednorazowe i łączne, w wysokości 470 zł (słownie: czterysta siedemdziesiąt złotych) brutto za arkusz autorski przekładu złożony przez Tłumacza”.

Wydawnictwo Górnosaksońskie sięgnęło jednak nie tylko po wzorce wyzysku z początków kapitalizmu, ale również po znakomicie sprawdzony i nie wiadomo dlaczego zarzucony system niewolniczy i zobowiązywało tłumacza do nieodpłatnego przełożenia do dziesięciu stron tekstów reklamowych o książce i autorze. Dziesięć stron to jest prawie pół arkusza, czyli tłumacz miał podarować Górnosaksońskiemu ponad dwieście złotych, licząc tylko według zaniżonej wyceny wartości jego pracy dokonanej przez wydawnictwo.

A może Wydawnictwo Górnosaksońskie nie przejmowało się jakością tłumaczenia, uznając, że może wcisnąć czytelnikom dowolny tłumaczeniowy chłam. Że większość i tak nie zorientuje się, że wydana powieść ma niewiele wspólnego z oryginałem, a ci, którzy się zorientują, nic nie zrobią, bo nie praktykuje się zwracania pieniędzy za tłumaczeniowe buble. Może przyjęło strategię „tanie mięso psy jedzą”, płacimy grosze, bo godzimy się na produkt tłumaczeniopodobny. Za taką interpretacją przemawiałby też termin wykonania przekładu: trzy i pół miesiąca na czternaście arkuszy. Termin wykonalny pod warunkiem zarywania nocy albo robienia przekładu na kolanie; proszę zgadnąć, co większość tłumaczy wybiera. Część świadomie zawala takie terminy, chcąc dopracować przekład, pozwala im na to częsty w umowach zapis, nakazujący wydawnictwu wyznaczenie dodatkowego terminu na dokończenie pracy, jeśli tłumacz się nie wyrobi. Ale Górnosaksońskie się przed tym zabezpieczyło, za spóźnienie dowalało karę finansową („za zwłokę w wykonaniu Utworu Tłumacz zapłaci Wydawcy karę umowną w kwocie odpowiadającej odsetkom ustawowym liczonym od wynagrodzenia”), a żeby tłumacz nie miał wątpliwości, że zamierza ją wyegzekwować, dodawało informację (bo trudno uznać to za jakąkolwiek prawną klauzulę): „Tłumacz przyjmuje do wiadomości, iż termin określony w § 1 ma dla Wydawcy szczególne znaczenie ze względu na przyjęte plany wydawnicze, ściśle powiązane z sytuacją rynkową”. I kiedy już doszedłem do wniosku, że Górnosaksońskie oczekuje ode mnie wykonania tłumaczenia według powszechnie stosowanej w polskich wydawnictwach zasady potrójnego byle (byle jak, byle szybko, byle tanio), natknąłem się na zapis, że „Tłumacz zobowiązuje się dostarczyć Utwór dobrej jakości literackiej, wykonany wiernie, bez dokonywania skrótów i zmian w tekście”. Innymi słowy, wydawnictwo chciało kupić mercedesa, płacąc za malucha.

Ktoś mógłby powiedzieć, nie ma co się oburzać, propozycja nie dla tłumacza z doświadczeniem, tylko dla debiutanta, który chce zaistnieć na rynku. Pomijając pytanie, po co pakować się na rynek, na którym dostaje się mniej niż sprzątaczka, debiutant, który nie przeczytałby proponowanej umowy – a debiutanci nie czytają – obudziłby się z ręką w nocniku. Bo wydawnictwo zastrzegało sobie, że książki wydać wcale nie musi. I ktoś pracujący praktycznie za darmo, by ujrzeć swoje nazwisko na stronie tytułowej, mógłby go nigdy nie zobaczyć. Jeśli wydawnictwo zobowiąże się do wydania zakontraktowanego przekładu, a to nie nastąpi, tłumaczowi należy się odszkodowanie. Górnosaksońskie postanowiło się przed tym zabezpieczyć, owszem, wolno mu, co nie zmienia faktu, że z takim chamskim zapisem zetknąłem się po raz pierwszy.

Przy tym wszystkim szczegółem jest fakt, że tłumaczenie miałem wykonać „z materiału własnego”. Czyli książkę, tłumaczoną na zlecenie wydawnictwa, musiałbym jeszcze sam sobie sprowadzić. Tłumaczę książki od piętnastu lat. Nigdy, przenigdy nawet najpodrzędniejsza firma krzak nie wpadła na pomysł, że może zlecić przekład i nie udostępnić tłumaczowi tekstu powieści. Co gorsza, tę książkę musiałbym kupić. Wiadomo, że jak napiszę do wydawnictwa szwedzkiego, dostanę ją za darmo. Ale co miałbym napisać? Że proszę o książkę, bo potrzebna mi jest do wykonania pracy zleconej przez polskiego wydawcę? Pomyśleliby sobie, że zwraca się do nich gość z jakiegoś bantustanu, będącego krajem europejskim tylko z nazwy. Wiem, oczywiście, że tak jest w rzeczywistości, ale akurat niespecjalnie odczuwam potrzebę chwalenia się tym przed obcymi.

Propozycję odrzuciłem, bynajmniej nie zatajając, co o niej myślę. Wywołało to oburzenie przedstawicielki wydawnictwa, która najwyraźniej uważała, że propozycja nie jest może najszczodrzejsza, ale mieści się w normie. Zapytałem więc przedstawicielkę, czy Wydawnictwo Górnosaksońskie jej pracę wycenia na 730 zł miesięcznie, bo wyliczyłem, że tyle wyjdzie mi po opłaceniu ZUS-u. Z nadgodzinami, bo jak pisałem wyżej, żeby przełożyć cztery arkusze w miesiącu, nie można pracować tylko w dni powszednie od ósmej do szesnastej. Przedstawicielka uznała oczywiście pytanie za retoryczne i nie odpowiedziała.

Przepraszam, że przeklinam, ale kurestwo ludzi prowadzących wydawnictwa jest wprost niepojęte. Szwedzkie kryminały to w tej chwili najbardziej lukratywna część beletrystyki. Górnosaksońskie nie wydaje tego kryminału, żeby promować kulturę i literaturę szwedzką, tylko żeby zarobić. Kulturę i literaturę szwedzką Górnosaksońskie ma zwyczajnie w dupie, przez lata nie opublikowało żadnej powieści szwedzkiego pisarza, konsekwentnie odrzucało wszystkie moje propozycje wydania różnych szwedzkich utworów, w tym kryminałów, kiedy jeszcze nie były popularne. Owszem, w chęci zarobienia nie ma nic zdrożnego, tylko dlaczego Górnosaksońskie, działając wyłącznie z pobudek komercyjnych, uważa, że tłumacz będzie działał dla idei? Z jakiego tytułu? Jeśli Górnosaksońskie zaproponuje mi wydanie Hjalmara Söderberga, to przetłumaczę go chętnie za pół darmo, bo wiem, że to nie jest dochodowy autor, ale gotów jestem poświęcić swój czas, by udostępnić twórczość tego wybitnego pisarza polskim czytelnikom. Ba, dołożyłem własne pieniądze, żeby utwory Söderberga ukazały się po polsku. Ale dlaczego Górnosaksońskie oczekuje, że tłumacz będzie harował za grosze, tworząc dla wydawnictwa produkt, na którym ono dobrze zarobi? Te pytania zadałem wydawnictwu, ale odpowiedzi też nie dostałem. No to zadaję je publicznie.